Over de klauwende handjes van het virus

ARGUS NR. 75 – 31 MAART 2020

Hamster brengt erkenning

Grimmig ontblote ondertanden en graaiende handjes. Je had het zelf zo kunnen bedenken maar het is de officiële vertaling van het woord hamsteren volgens de Nederlandse Gebarentaal. Gebarentolk Irma Sluis, die de ministers flankeerde tijdens hun eerste crisispersconferentie, werd er in één klap bijna een bekende Nederlander mee. Het coronavirus bracht een hoop ellende maar de gebarentolken de zo felbegeerde erkenning.

“Daar hebben we lang voor gevochten”, beaamt Gerdinand Wagenaar, een van de vijfhonderd gebarentolken die Nederland rijk is. “Mensen met een handicap hebben hetzelfde recht op adequate informatievoorziening als iedereen. Als gebarentaal vaker op de televisie te zien is, leidt dat tot meer begrip voor dove medeburgers”. Wagenaar behoorde tot de eerste lichting van 34 mensen die halverwege de jaren tachtig een erkende opleiding in gebarentaal kregen. Als kind van dove ouders was hij al vroeg vaardig in het gebaren en hij rolde later min of meer vanzelf het vak in. Tegenwoordig is er een vierjarige hbo-opleiding voor aan de Hogeschool van Utrecht.
“Een pittige hoor”, zegt Wagenaar, “want de leerlingen moeten een nieuwe taal leren én leren tolken.” Eenmaal afgestudeerd is werk vrijwel verzekerd want er is een groeiend tekort aan gebarentolken. Dat komt volgens Wagenaar onder meer omdat steeds meer dove en slechthorende kinderen in het kader van ‘passend onderwijs’ in gewone schoolbanken terechtkomen. Ze worden daar geholpen door een freelance gebarentolk.
Door de eeuwen heen communiceren doven al met gebaren. De Fransman Charles-Michel de l’Epée kwam halverwege de 18e eeuw op het idee er een systeem voor te ontwerpen. Hij stichtte een dovenschool in Parijs en onderwees daar zijn gebaren, die gebaseerd waren op het idioom van de Franse taal. Zijn systeem was verre van volmaakt maar het principe vond weerklank en werd overal nagevolgd. Tot daar in 1880 een vette streep doorheen ging. Op een internationaal congres besloten deskundigen in de doveneducatie dat gebarentaal een inferieur instrument was. Veel beter was het om doven te leren spreken en liplezen. Ook op Nederlandse doveninstituten was het daarna lange tijd streng verboden om te gebaren. Dat hielp overigens van geen kanten want de leerlingen bleken ook Oost-Indisch doof. Inmiddels is gebarentaal niet meer weg te denken. Het Nederlands Gebarencentrum beheert het ‘woordenboek’ van de Nederlandse Gebarentaal en zorgt ervoor dat het wordt aangevuld met gebaren voor nieuwe woorden en begrippen. Het was daar dat Irma Sluis nog snel even het gebaar voor hamsteren checkte voor ze de bewindslieden terzijde stond.
In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht is gebarentaal niet universeel. Gebarentalen zijn in verschillende taalgebieden ontstaan en het is dus niet zo dat een Nederlander zich door middel van gebaren probleemloos met een Chinees kan onderhouden. Wel leer je met gebaren sneller internationaal communiceren dan met spreektaal als je eenmaal de structuur van de gebarentaal onder de knie hebt.
Taalkundige Liesbeth Koenen, die er een boek over schreef, legt uit dat gebarentaal veel meer is dan woorden omzetten in gebaren. Om als simultaanvertaler de spreektaal bij te kunnen houden, moet er meer worden uitgedrukt dan alleen woorden. Daartoe zet de tolk zijn hele bovenlichaam in. Naast de beweging van de handen is de plaats ervan (bijvoorbeeld voor de buik, bij het gezicht) bepalend evenals de stand waarin ze staan (open, gesloten, naar beneden gericht, gebruik van vingers). Ook mimiek speelt een grote rol, wat perfect geïllustreerd wordt door het hamstergebaar.
Net als Wagenaar is Koenen blij verrast door de erkenning die gebarentaal krijgt door de crisissituatie. “Een grote groep mensen kan absoluut niet zonder. Dat beseffen horenden te weinig. Eindelijk lijkt het belang ervan door te dringen.”
Gebarentaal is een complete taal met een eigen grammatica, waarmee je over alles kunt communiceren, concreet of abstract. Dat je er zelfs in kunt dichten bewees wijlen de dove gebarentaalpoëet Wim Emmerik. Zijn werk is te zien op de website wimemmerik.nl.